”640 lat nadania praw miejskich Ostrołęce”

źródło: Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce.

I wojnaDo powstania Ostrołęki przyczyniły się dwa czynniki – obecność spławnej rzeki łączącej handlowe i polityczne ośrodki oraz sąsiedztwo z Puszczą – zwaną Zagajnicą Ostrołęcką. Już w XII wieku na cyplowatym półwyspie (później wyspie) na Narwi, około 1 km na południe od obecnego miasta pojawili się pierwsi osadnicy. W gródku znajdowała się strażnica broniąca przeprawy przez rzekę, a także, zgodnie ze strategicznym planem obrony ziem piastowskich – stanowiąca zaporę przed napadami pogańskich plemion – Jaćwingów, Prusów i Litwinów. Z czasem wokół osady wojskowej pojawiło się podgrodzie zamieszkane przez ludzi trudniących się rzemiosłem. Książęta mazowieccy – władcy tych terenów zatrzymywali się tu podczas polowań w puszczy. Z roku 1373 pochodzi pierwszy dokument, w którym wspomniano o Ostrołęce. Jest to dokument, w którym książę Siemowit III daje przywilej na wójtostwo wraz z ziemią zwolnioną od podatków i ciężarów miejskich Świętosławowi Romie. Z datą tą wiążemy oficjalne początki Ostrołęki. Miasto lokacyjne być może istniało już wcześniej, jednak z braku zachowanych dokumentów trudno określić dokładniejszą datę powstania. Z postacią syna Siemowita III – Januszem I Starszym wiąże się fundacja kościoła parafialnego w 1399 r. oraz wtórna lokacja miasta w 1427 r.

Po wymarciu linii Piastów mazowieckich Ostrołęka wraz z resztą Mazowsza w 1526 r. zostaje wcielona do Korony Polskiej.

 Od 1373 r. władzę w Ostrołęce pełnił dziedziczny wójt, przedstawiciel księcia zależny od niego. Oprócz władzy administracyjnej pełnił on, wspólnie z miejskimi ławnikami, władzę sądowniczą w mieście. W XV w. w mieście pojawiła się Rada Miejska, w której rajcy miejscy na czele z burmistrzem utworzyli tzw. urząd miejski.

W połowie XVI w. miasto stanowiło część oprawy wdowiej królowej Bony, która jako dobra administratorka dbała o swoje dobra. Za jej rządów znacznie wzrosło znaczenie mieszczan ostrołęckich. Z rozkazu królowej w pobliżu miasta (na południowy wschód) na 10 włókach miejskich powstał folwark nazwany Pomianem. Jego istnienie miało zwiększyć dochody płynące do kasy królewskiej. Również syn Bony – Zygmunt August przyczynił się dla mieszczan ostrołęckich. Potwierdził wszystkie nadania matki, a także zezwolił na wyrąb drzew w Zagajnicy i na jej penetrację przez osadników – przede wszystkim bartników, smolarzy i rudników. Rozpoczął się proces kolonizacji Puszczy Zielonej.

tratwy na NarwiWielki pożar Ostrołęki w drugiej połowie XVI w. zapoczątkował serię kataklizmów, które załamały żywiołowy rozwój miasta. Oprócz wyniszczeń spowodowanych przez pożogi i epidemie ostrołęczan dotknęły nieszczęścia związane z prowadzonymi przez Polskę w XVII i XVIII w. wojnami. Doskonały szlak wodny i dogodne miejsce przeprawy przez Narew, dzięki którym miasto wzrosło i osiągnęło okres prosperity, stały się poniekąd powodem jej późniejszego zubożenia spowodowanego licznymi przemarszami wojsk nieprzyjacielskich.

                W wyniku nieszczęść, które wielokrotnie dotknęły to, do tej pory jedno z największych na Mazowszu miasto, znacznie zmniejszyła się jego populacja i nastąpiło ogromne zubożenie ostrołęczan. W historii miasta pięknie zapisała się wówczas inicjatywa Wawrzyńca Białobrzeskiego, urodzonego w Białobrzegach nad Omulwią, posiadacza domu w Ostrołęce, który współczując zubożałym mieszczanom doprowadził w III ćwierci XVI w. do powstania instytucji kredytowej. Fundacja ta spełniała ważną funkcję pożyczając pieniądze na wyjątkowo niski procent ( 5%), co miało ważny aspekt charytatywny i gospodarczy.

W czasie „potopu” szwedzkiego (1655–1660) Ostrołęka została kompletnie zniszczona podczas obrony miasta przed wojskiem szwedzkim zmierzającym z Warszawy na północny wschód kraju. Do jej odbudowy przyczyniły się, oprócz trudu mieszkańców, między innymi nadania okolicznej szlachty. Parę lat po „potopie” sędzia ziemi nurskiej Tomasz Gocłowski ufundował kościół i klasztor w Ostrołęce. Sprowadzeni tu bernardyni mieli prowadzić dzieło kontrreformacji, co miało ogromne znaczenie m. in. wobec bliskości granicy luterańskich Prus.  Kościół, wybudowany w stylu dojrzałego baroku, został konsekrowany w 1696 r. W połowie XVIII w. kościół został pokryty polichromią autorstwa Walentego Żebrowskiego i do dziś jest nazywany „perłą na Mazowszu”.

rynek miejskiPodczas wojny domowej o następstwo tronu po śmierci  Augusta II Mocnego w latach 1733 – 1735 Ostrołęczanie i ludność kurpiowska zdecydowanie opowiedziała się po stronie Stanisława Leszczyńskiego. Władcę tego mieszkańcy miasta uwiecznili w niespełna dwieście lat potem, kiedy to powstałe w 1919 r. Gimnazjum Państwowe nazwali jego imieniem. W wyniku wojny sukcesyjnej miasto, tak jak i cała Kurpiowszczyzna, doznało licznych najazdów wojsk, a co za tym idzie licznych zniszczeń, narzuconych kontrybucji, gwałtów i kradzieży. Sytuacja ta spowodowała przeniesienie się dużej ilości  zubożałych mieszczan w okolice podmiejskie, co zaowocowało powstaniem przedmieść.

Walki polityczne drugiej połowy XVIII w. odbiły się również w dziejach tej ziemi. Szlachta ostrołęcka gorąco poparła konfederatów barskich, którzy zawiązali w 1768 r. związek, by zaprotestować przeciw prawom dla różnowierców uchwalonym na sejmie. Konfederacja miała wydźwięk antykrólewski oraz antyrosyjski. Podczas zjazdu konfederatów ziemi łomżyńskiej, który odbył się w Ostrołęce w 1769 r.,  w mieście pojawił się Kazimierz Pułaski, który został zgodnie okrzyknięty marszałkiem ziemi łomżyńskiej. Pułaski został później jednym z głównych przywódców konfederacji, która ogarnęła cały kraj. Po jej upadku wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie czynami swoimi zasłużył na miano jednego z bohaterów narodowych USA.

Szok spowodowany dwoma rozbiorami zaowocował pracami nad przygotowaniem powstania narodowowyzwoleńczego. Zanim jednak doszło do jego wybuchu, ambasador Rosji w Warszawie Josif Igelström zarządził przyspieszenie planowanej redukcji wojsk polskich, uchwaloną podczas sejmu rozbiorowego w Grodnie. W Ostrołęce stacjonował wówczas sztab 1 brygady wielkopolskiej kawalerii narodowej   pod dowództwem brygadiera Antoniego Madalińskiego. Na wieść o pierwszych aresztowaniach spiskowców przygotowujących powstanie Madaliński ściągnął do miasta wszystkie swoje oddziały znajdujące się w różnych miejscach między Narwią i Bugiem. Wojsko to wypowiedziało posłuszeństwo Komisji Wojskowej i 12 III. 1794 r. ruszyło wzdłuż granicy z Prusami w kierunku Krakowa. Wraz z nim w wyprawie wzięło udział wielu przedstawicieli okolicznej szlachty, mieszczan, a także ludność kurpiowska. Po połączeniu z oddziałami Naczelnika Kościuszki wojska te wzięły udział w zwycięskiej bitwie pod Racławicami. Bunt 1 brygady wielkopolskiej kawalerii narodowej uważany jest za bezpośrednią przyczynę wybuchu powstania kościuszkowskiego.

Po trzecim zaborze Ostrołęka znalazła się pod zaborem pruskim w nowo powstałej prowincji – Prusy Nowowschodnie.  W okresie tym zniesiono zakaz zamieszkiwania w miastach ludności żydowskiej i w początkach XIX w. w Ostrołęce pojawiło się kilka pierwszych rodzin Żydów, którzy odtąd aż do okupacji hitlerowskiej stanowić mieli integralną część społeczeństwa ostrołęckiego. Koniec pruskich rządów przyniosła epoka napoleońska i powstanie w 1807 r. Księstwa Warszawskiego, w skład którego weszła także Ostrołęka.

Podczas walk napoleońskich na Mazowszu jedna z ważniejszych rozegrała się pod Ostrołęką i miasto to zostało uwiecznione, obok Pułtuska i Gdańska, na Łuku Triumfalnym w Paryżu. Przez wiele miesięcy Ostrołęka i jej okolice były areną wojny francusko – pruskiej. Usytuowanie na linii frontu spowodowało kolejne zniszczenia miasta. Spokój i stabilizacja czasów Księstwa niosące za sobą pewien rozwój gospodarczy zostały przerwane po kilku latach wskutek klęski wojsk francuskich podczas kampanii rosyjskiej. Miasto dotknęły wówczas wielokrotnie przemarsze wojsk, zarówno francuskich w początkowej fazie, jak i rosyjskich pod koniec wojny. Zostało bardzo zniszczone, a mieszkańców dotknęły liczne rekwizycje, obciążenia związane z kwaterunkiem, a także grabieże.

 Po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. miasto znalazło się w granicach Królestwa Polskiego. Nastąpił wówczas okres względnego ożywienia gospodarczego i rozwoju miasta, na co wpływ miało między innymi położenie przy trakcie łączącym Warszawę z Petersburgiem. Przedsięwzięto wówczas działania mające na celu poprawienie stanu ulic i regulację zabudowy miejskiej. Wzniesiono bądź odnowiono w stylu neoklasycystycznym wiele murowanych domów, w tym spalony w 1817 r. ratusz.

W latach dwudziestych XIX w. powstały plany stworzenia na prawym brzegu Narwi wzdłuż trasy petersburskiej osady fabrycznej „Nowe Miasto” zasiedlonej wykwalifikowanymi robotnikami zza granicy. Projekt ten został storpedowany przez wybuch powstania listopadowego i nigdy go nie zrealizowano.

Podczas powstania listopadowego w Ostrołęce rozegrała się krwawa bitwa 26 maja 1831 r. Polskie wojska powstańcze pod dowództwem gen. Jana Skrzyneckiego stoczyły tutaj krwawą bitwę z wojskami rosyjskimi pod dowództwem feldmarszałka Iwana Dybicza. Szczególną sławą okrył się 4 pułk piechoty liniowej, słynni „Czwartacy” pod dowództwem gen. Ludwika Bogusławskiego. Podczas batalii na błoniach nadnarwiańskich ppłk. Józef Bem poprowadził swoją 4 baterię lekkokonnej artylerii do pamiętnej szarży za co został odznaczony krzyżem Virtuti Militari. Straty polskie podczas tej batalii wyniosły ponad 6 tys. ludzi. Bitwa, choć przegrana przez wojska polskie stała się dla wielu pokoleń symbolem bohaterstwa, nadziei i poświęcenia.

Bitwa 26 maja 1831 r. miała przełomowe znaczenie dla upadku powstania. Jej efektem było również kompletne zniszczenie miasta. Dodatkowo Ostrołękę dotknęła epidemia cholery, która zdziesiątkowała mieszkańców. Polaków dotknęły represje popowstaniowe. Zubożenie mieszkańców było znaczne. Okres regresu  trwał praktycznie do III ćwierci XIX w. Zła kondycja społeczeństwa spowodowała otwarcie placówek mających na celu pomoc i opiekę –  szpitala oraz  przytułku dla starszych ludzi.

                Lata sześćdziesiąte XIX w. to okres wzburzenia patriotycznego całego narodu. Organizacje konspiracyjne przygotowywały kolejne powstanie. Polacy zbierali się na manifestacjach i demonstracjach antyrosyjskich. Na terenie Ostrołęki działała siatka konspiracyjna. Urządzano procesje i odezwy nawołujące do powstania. Ludność miasta szczególnie uroczyście obchodziła trzydziestą rocznicę bitwy ostrołęckiej. Kurpie gorąco przyjęli wybuch powstania styczniowego w 1863 r. W Puszczy działały oddziały partyzanckie zasilone przez kurpiowskich kosynierów. Wsławił się tu wybitny dowódca powstańczy Zygmunt Padlewski. W okolicach Ostrołęki doszło do kilku potyczek, ale miasto ocalało. Po upadku powstania wielu ostrołęczan dotknęły represje. Jedną z konsekwencji popowstaniowych była kasata klasztoru bernardyńskiego, a kościół wraz z zabudowaniami klasztornymi przeszedł w ręce proboszcza. Bernardyni po prawie dwustu latach koegzystencji opuścili Ostrołękę.